Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z funduszu promocji kultury.
Starodruki Weterynaryjne – Konserwacja i Dziedzictwo XVIII wieku
W 2023 roku Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka otrzymało w darze od Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych zbiór 114 starodruków oraz jeden rękopis.
W 2025 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznał środki w wysokości 50 000 zł na konserwację wybranych sześciu starodruków z tego zbioru.
O wyborze konkretnych woluminów zdecydował przede wszystkim ich zły stan zachowania oraz wyjątkowa wartość historyczna. Namiastkę informacji ze wspomnianego zbioru znajdziemy w poniższym opisie wybranych dzieł.
Philippe Étienne Lafosse, Cours d’hippiatrique, ou traité complet de la médicine des chevaux, Paris, 1772 r.
Philippe Étienne Lafosse (1738–1820) był francuskim weterynarzem i synem słynnego Charles’a Lafosse’a, królewskiego weterynarza na dworze Ludwika XV. Uważany jest za jednego z pionierów nowożytnej weterynarii, a jego działalność przypadła na czas intensywnego rozwoju medycyny zwierząt w XVIII wieku, kiedy zaczęto traktować hipiatrię jako odrębną dziedzinę nauki. Cours d’hippiatrique to obszerny traktat poświęcony medycynie koni. Zawiera zarówno opis anatomii i fizjologii, jak i praktyczne wskazówki dotyczące leczenia chorób, profilaktyki oraz zasad pielęgnacji. Dzieło miało charakter dydaktyczny i było przeznaczone dla studentów nowo powstających szkół weterynaryjnych we Francji, a także dla praktyków zajmujących się hodowlą i leczeniem koni.
Wydanie paryskie z 1772 roku zawiera liczne tablice rycin ilustrujących budowę anatomiczną konia oraz narzędzia używane w praktyce weterynaryjnej. Typografia charakterystyczna dla francuskiego oświecenia – czytelny układ, elegancka czcionka, podział na rozdziały i sekcje dydaktyczne. Oprawa zazwyczaj skórzana, często ze złoconymi zdobieniami grzbietu. W wielu zachowanych egzemplarzach pojawiają się zapiski marginalne lekarzy weterynarii, świadczące o praktycznym wykorzystaniu dzieła. Dzieło Lafosse’a było szeroko rozpowszechnione i doczekało się kilku wznowień. Jego wpływ sięgał poza Francję – tłumaczenia i adaptacje pojawiały się również w innych krajach Europy. Cours d’hippiatrique uznaje się za jedno z najważniejszych dzieł XVIII-wiecznej hipiatrii, stanowiące pomost między tradycyjną wiedzą praktyczną a rodzącą się naukową weterynarią.
Georges-Louis Leclerc de Buffon, Histoire naturelle, générale et particulière. Quadrupèdes, tome premier, Paris: Imprimerie royale, 1777 r.
Georges-Louis Leclerc, hrabia de Buffon (1707–1788), był jednym z najwybitniejszych francuskich przyrodników XVIII wieku. Pełnił funkcję dyrektora Jardin du Roi (dzisiejszego Jardin des Plantes) i członka Akademii Francuskiej. Jego monumentalne dzieło Histoire naturelle miało ambicję zebrania i usystematyzowania całej ówczesnej wiedzy o przyrodzie, stanowiąc konkurencję wobec encyklopedycznych ujęć Diderota i d’Alemberta. Buffon łączył w swoich pracach erudycję, zamiłowanie do obserwacji przyrodniczych i literacką elegancję stylu, co sprawiało, że jego pisma były chętnie czytane nie tylko przez uczonych, lecz także przez szerszą publiczność. Pierwszy tom poświęcony czworonogom (Quadrupèdes) otwiera nową część Histoire naturelle, zaplanowanej przez Buffona jako wielotomowa synteza zoologiczna. Autor przedstawia w nim systematyczny opis ssaków, zestawiając obserwacje empiryczne z rozważaniami nad ich miejscem w naturze i zależnościami biologicznymi. Tekst cechuje się stylem erudycyjnym, ale zarazem przystępnym, co czyniło go atrakcyjnym dla współczesnych czytelników. Dzieło miało charakter naukowy, lecz odznaczało się także wymiarem popularyzatorskim.
Wydanie z 1777 roku, drukowane w oficynie Królewskiej Drukarni (Imprimerie royale), cechuje się wysoką jakością edytorską. Tom zawiera liczne ryciny wykonane w technice miedziorytu, przedstawiające w realistyczny sposób wizerunki opisywanych zwierząt. Ilustracje, tworzone przez wybitnych rytowników francuskich epoki, stanowiły integralną część dzieła i podnosiły jego wartość poznawczą i estetyczną. Układ typograficzny jest przejrzysty, z wyraźnym podziałem na księgi i rozdziały. Oprawy egzemplarzy z epoki to najczęściej skóra cielęca lub koźla, zdobiona złoceniami na grzbiecie.
Histoire naturelle Buffona była jednym z najbardziej wpływowych przedsięwzięć naukowych XVIII wieku. Pierwszy tom o czworonogach zapoczątkował szeroko zakrojoną zoologiczną część cyklu, która spotkała się z dużym zainteresowaniem czytelników w całej Europie. Dzieło to wywarło istotny wpływ na rozwój biologii, zoologii i paleontologii, a Buffon, mimo że nie stosował jeszcze nowoczesnej systematyki Linneusza, przyczynił się do upowszechnienia przyrodniczego sposobu patrzenia na świat. Do dziś Histoire naturelle uchodzi za jedno z największych osiągnięć francuskiego Oświecenia w dziedzinie nauki i literatury.
Iac. Theod. Klein, Stemmata avium quadraginta tabulis aeneis ornata; accedunt nomenclatores: polono-latinus et latino-polonus / Geschlechtstafeln der Vögel, mit vierzig Kupfern erläutert. Lipsiae, 1759 r.
Jakub Teodor Klein (1685–1759) był gdańskim przyrodnikiem, kolekcjonerem i jednym z pionierów zoologii nowożytnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Pochodził z mieszczańskiej rodziny gdańskiej, pełnił m.in. funkcję sekretarza miasta. Był członkiem wielu europejskich towarzystw naukowych (m.in. Royal Society w Londynie). Jego działalność naukowa obejmowała botanikę, zoologię i mineralogię, a szczególne zasługi odniósł na polu systematyki zwierząt. Dzieła Kleina stanowiły istotny etap w rozwoju klasyfikacji przyrodniczej, równoległy do prac Karola Linneusza.
Stemmata avium to obszerna praca poświęcona systematyce ptaków, ilustrowana czterdziestoma tablicami miedziorytniczymi. Autor zaprezentował w niej propozycję podziału i klasyfikacji awifauny, zestawiając własne obserwacje z wcześniejszą tradycją ornitologiczną. Ważnym elementem tomu są słowniki – polsko-łaciński i łacińsko-polski nomenklator nazw ptaków – które czynią dzieło wyjątkowym w ówczesnej literaturze przyrodniczej i świadczą o jego związku z lokalnym, gdańskim środowiskiem naukowym.
Wydanie lipskie z 1759 roku wyróżnia się wysokiej jakości ilustracjami, wykonanymi techniką miedziorytu, przedstawiającymi sylwetki i cechy anatomiczne ptaków. Tablice graficzne pełnią nie tylko funkcję dekoracyjną, lecz także dokumentacyjną i dydaktyczną. Typografia przejrzysta, z dwujęzycznym układem tytułowym (łacińsko-niemieckim), podkreślającym europejski charakter edycji. Oprawy egzemplarzy z epoki najczęściej były półskórkowe, z tłoczeniami na grzbiecie.
Dzieło Kleina było ważnym osiągnięciem osiemnastowiecznej ornitologii i stanowiło konkurencyjną propozycję wobec systematyki Linneusza. Mimo że system Kleina nie przyjął się w pełni w nauce, jego prace miały duże znaczenie w historii przyrodoznawstwa i były wysoko cenione w środowiskach uczonych XVIII wieku. Szczególnie interesujący jest polski aspekt dzieła – nomenklatory, które czynią z niego jedno z pierwszych systematycznych zestawień nazw ptaków w języku polskim. Stemmata avium pozostaje dziś cennym źródłem dla historyków nauki i języka oraz znakomitym przykładem bogato ilustrowanego starodruku przyrodniczego doby oświecenia.
Pallas, Flora Rossica seu stirpium Imperii Rossici per Europam et Asiam indigenarum descriptiones et icones. Iussu et auspiciis Catharinae II Augustae edidit P.S. Pallas. Tomi I, Pars I–II. Petropoli, 1784–1788
Petrus Simon Pallas, Flora Rossica seu stirpium Imperii Rossici per Europam et Asiam indigenarum descriptiones et icones. Iussu et auspiciis Catharinae II Augustae edidit P.S. Pallas. Tomi I, Pars I, Petropoli: Typis Academiae Scientiarum, 1784; Pars II, 1788. Format folio (45 cm). Pars I: VIII, 80 s.; Pars II: (niestronicowane).
Piotr Simon Pallas (1741–1811) był niemieckim przyrodnikiem i podróżnikiem, który od 1767 roku działał w Rosji na zaproszenie carycy Katarzyny II. Jako członek Petersburskiej Akademii Nauk odbył szereg wypraw badawczych na tereny Syberii, Uralu i południowej Rosji. Jego prace stanowią fundament osiemnastowiecznej zoologii, botaniki i geografii. W Flora Rossica Pallas zebrał i usystematyzował wyniki swoich badań nad florą Imperium Rosyjskiego, łącząc opis naukowy z dokumentacją wizualną.
Flora Rossica była pierwszym obszernym opracowaniem botanicznym dotyczącym roślinności Imperium Rosyjskiego, obejmującym zarówno Europę, jak i Azję. Tom I, podzielony na dwie części, przedstawia szczegółowe opisy roślin, ich klasyfikację, miejsca występowania oraz znaczenie gospodarcze i lecznicze. Dzieło zostało przygotowane na zlecenie Katarzyny II i miało podkreślać potencjał naturalny rozległego imperium. Obok waloru naukowego posiadało także wymiar polityczny i reprezentacyjny.
Wydanie petersburskie charakteryzuje się imponującym formatem folio (45 cm) i bogatą szatą ilustracyjną. Ryciny botaniczne, wykonane techniką miedziorytu i akwatinty, przedstawiają rośliny w sposób wierny i artystycznie dopracowany, zgodnie z najlepszymi wzorcami XVIII-wiecznej ilustracji naukowej. Typografia i układ tekstu nawiązują do wzorców akademickich – łaciński język publikacji czynił dzieło zrozumiałym dla międzynarodowego środowiska uczonych. Egzemplarze zachowane do dziś najczęściej mają luksusowe oprawy, odpowiednie dla prestiżowego charakteru edycji.
Flora Rossica jest jednym z najważniejszych osiągnięć botaniki XVIII wieku i kluczowym źródłem dla badań nad florą Eurazji. Dzieło miało znaczenie nie tylko naukowe, ale i prestiżowe, potwierdzając ambicje Katarzyny II jako mecenaski nauki. W kręgach uczonych europejskich publikacja spotkała się z dużym uznaniem dzięki wysokiej wartości merytorycznej i znakomitej jakości ilustracji. Do dziś uważana jest za jedno z najcenniejszych botanicznych starodruków wydanych w Rosji i świadectwo integracji nauki z polityką i kulturą Oświecenia.
Georg Eberhard Rumphius, Thesaurus imaginum piscium testaceorum… Lugduni Batavorum (Leiden), Petrus van der Aa, 1711 r.
Georg Eberhard Rumphius (1627–1702), znany jako Plinius Indicus, był niemieckim przyrodnikiem działającym w służbie Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na Ambonie w archipelagu Moluków. Jego życie naznaczone było dramatami (ślepota, utrata rękopisów w pożarze, śmierć najbliższych), ale mimo to zdołał zgromadzić ogromny materiał przyrodniczy i etnograficzny. Rumphius uchodzi za jednego z najwybitniejszych siedemnastowiecznych naturalistów kolonialnych. Jego obserwacje, oparte na długoletnich badaniach terenowych, wniosły ogromny wkład w rozwój zoologii, botanikii mineralogii.
Thesaurus imaginum piscium testaceorum to bogato ilustrowany atlas muszli, skorupiaków, szkarłupni i innych organizmów morskich, uzupełniony opisami wybranych minerałów. Dzieło prezentuje różnorodność fauny i flory morskiej rejonów Oceanu Indyjskiego, ze szczególnym uwzględnieniem kolekcji muszli. Publikacja miała charakter katalogu naturaliów, łączącego cechy kompendium naukowego i dzieła kolekcjonerskiego. Rumphius przedstawił w nim setki gatunków, często opisywanych po raz pierwszy w literaturze europejskiej.
Wydanie z 1711 roku zostało przygotowane w oficynie Pietera van der Aa w Lejdzie i ozdobione licznymi tablicami miedziorytniczymi przedstawiającymi muszle, skorupiaki i inne organizmy morskie. Ryciny wyróżniają się dużą dokładnością i walorami estetycznymi, czyniąc dzieło zarówno źródłem naukowym, jak i obiektem kolekcjonerskim. Imponujący format folio i staranna typografia odpowiadały ówczesnym ambicjom edytorskim związanym z publikacjami przyrodniczymi.
Thesaurus imaginum piscium testaceorum należy do najważniejszych osiągnięć siedemnastowiecznej zoologii kolonialnej i historii konchiologii. Choć publikacja ukazała się dopiero po śmierci Rumphiusza, przygotowana na podstawie jego rękopisów i kolekcji, od razu zdobyła uznanie w środowisku uczonych europejskich. Dzieło to przyczyniło się do popularyzacji badań nad muszlami i organizmami morskimi oraz stanowiło fundament późniejszych prac systematycznych w zoologii i mineralogii. Do dziś pozostaje jednym z najbardziej cenionych naturalistycznych starodruków wczesnego XVIII wieku.
Antonio Vallisneri, Historie von der Erzeugung der Menschen und Thiere… Lemgo, Johann Heinrich Meyer, 1739 r.
Antonio Vallisneri (1661–1730) był włoskim lekarzem i przyrodnikiem, uczniem Marca Malpighiego i kontynuatorem tradycji badań anatomicznych i mikroskopowych. W swojej twórczości łączył praktykę lekarską z badaniami nad rozrodem, embriologią i zoologią. Jego prace stanowią ważny etap w przejściu od teorii przedformizmu ku nowoczesnej embriologii. Vallisneri odegrał znaczącą rolę w europejskiej debacie nad mechanizmami zapłodnienia i rozwoju organizmów, pozostając jednym z kluczowych przedstawicieli przyrodoznawstwa przełomu XVII i XVIII wieku.
Dzieło Historie von der Erzeugung der Menschen und Thiere jest niemieckim przekładem i adaptacją jednego z traktatów Vallisneriego poświęconych zagadnieniom rozmnażania i powstawania życia. Autor analizuje spór między teorią powstawania organizmów z „robaków nasiennych” (animalculae) a teorią jajową (ovistyczną). Do tekstu dołączono także korespondencję i obserwacje innych uczonych, co czyni z niego dokument dyskusji naukowej epoki. Edycja niemiecka została przygotowana przez Christiana Philippa Bergera, który opatrzył ją własnymi komentarzami i wzbogacił o ryciny.
Wydanie lemgońskie z 1739 roku, drukowane w oficynie Johanna Heinricha Meyera, charakteryzuje się typową dla niemieckiej prowincjonalnej produkcji drukarskiej pierwszej połowy XVIII wieku szatą edytorską: czcionka fraktury w tekście niemieckim, rozbudowane tytuły, zdobienia typograficzne. Egzemplarz zawiera tablice miedziorytnicze przedstawiające szczegóły anatomiczne i schematy związane z teoriami rozrodu.
Prace Vallisneriego, w tym omawiane dzieło, miały duże znaczenie dla rozwoju nowoczesnej embriologii i biologii rozrodu. Wersja niemiecka z 1739 roku świadczy o szerokim oddziaływaniu włoskiego przyrodnika na naukę europejską i o zainteresowaniu środowisk niemieckich problematyką powstawania życia. Dyskusje prowadzone przez Vallisneriego i jego współczesnych torowały drogę późniejszym badaniom z zakresu biologii komórki i genetyki. Dziś starodruk ten jest nie tylko świadectwem ówczesnych teorii naukowych, ale także przykładem transnarodowego obiegu wiedzy w XVIII wieku.
Opis poszczególnych egzemplarzy pozwala dostrzec różnorodność w sposobach funkcjonowania starodruków. Na szczególną uwagę zasługują również takie elementy jak oprawa introligatorska, papier, typografia czy obecność ilustracji, które odzwierciedlają standardy warsztatu drukarskiego i introligatorskiego danej epoki. Równie ważne są ślady proweniencji – ekslibrisy, pieczęcie, zapisy własnościowe, marginalia – dokumentujące wędrówkę książki przez wieki i wskazujące środowiska, w których była czytana oraz wykorzystywana.
Opisane starodruki są ważnym elementem dokumentacji dziedzictwa historii weterynarii oraz piśmiennictwa.
Bibliografia
Źródła
• Lafosse, Philippe Étienne, Cours d’hippiatrique, Paris: [s.n.], 1772.
• Leclerc de Buffon, Georges-Louis, Histoire naturelle, générale et particulière. Quadrupèdes, tome premier, Paris: Imprimerie royale, 1777.
• Klein, Jakob Theodor, Stemmata avium quadraginta tabulis aeneis ornata; accedunt nomenclatores: polono-latinus et latino-polonus / Geschlechtstafeln der Vögel, Lipsiae: Ioannes Iustus Gebauer, 1759.
• Pallas, Petrus Simon, Flora Rossica seu stirpium Imperii Rossici per Europam et Asiam indigenarum descriptiones et icones. Iussu et auspiciis Catharinae II Augustae edidit P.S. Pallas, Tomus I, Pars I, Petropoli: Typis Academiae Scientiarum, 1784; Pars II, 1788.
• Rumphius, Georg Eberhard, Thesaurus imaginum piscium testaceorum…, Lugduni Batavorum [Leiden]: Apud Petrum van der Aa, 1711.
• Vallisneri, Antonio, Historie von der Erzeugung der Menschen und Thiere…, Lemgo: Johann Heinrich Meyer, 1739.
Opracowania
• Baldacci, Francesco, Antonio Vallisneri e la scienza del suo tempo, Firenze: Olschki, 1970.
• Beekman, Eric M., Rumphius: The Life and Work of Georgius Everhardus Rumphius, Dordrecht: Springer, 1999.
• Duggan, John P., “French Veterinary Medicine in the 18th Century”, Medical History, 32/4 (1988), s. 442–456.
• Felgenhauer, Siegfried, „Jakob Theodor Klein und die Anfänge der Ornithologie in Danzig”, Ornithologische Mitteilungen, 44 (1992), s. 65–72.
• Lack, Walter H., “The Flora Rossica and Catherine the Great’s Ambitions for Russian Science”, Huntia, 12 (2001), s. 5–19.
• Roger, Jacques, Buffon. Un philosophe au Jardin du Roi, Paris: Fayard, 1989.